Chiến dịch Swachh Bharat do Thủ tướng Narendra Modi phát động năm 2014 đặt mục tiêu chấm dứt tình trạng đại tiện ngoài trời tại Ấn Độ. Với hơn 110 triệu nhà vệ sinh được xây dựng và tuyên bố “không còn tình trạng đại tiện ngoài trời” vào năm 2019, liệu chương trình này có thực sự thành công? Những rào cản về văn hóa, tôn giáo và bất cập trong bảo trì đang đặt ra câu hỏi lớn về tính bền vững của chiến dịch này.

Để nói về vấn đề đi vệ sinh ngoài trời ở Ấn Độ, nhiều chuyên gia nghiên cứu về vệ sinh trích lại câu nói của Ganhdi : “Vệ sinh còn quan trọng hơn cả độc lập”. Từ nhiều thế kỷ qua, Ấn Độ được coi là một trong những quốc gia mà tỷ lệ người dân đi vệ sinh ngoài trời cao nhất thế giới.

Vào năm 2014, khoảng 40 % dân số Ấn Độ đi vệ sinh ở ngoài trời, tương đương với hơn nửa tỷ người. Thời điểm đó, nhiều ngôi nhà, trường học hay các hạ tầng được xây dựng mà không có nhà vệ sinh. Tình trạng này chủ yếu xảy ra tại các khu vực nông thôn (65%). Điều này không chỉ ảnh hưởng đến sức khỏe cộng đồng, làm gia tăng các bệnh truyền nhiễm như tiêu chảy, tả, và viêm gan A, mà còn gây tổn thất kinh tế lớn, được ước tính lên tới 6% GDP của Ấn Độ (World Bank, 2014).

Hệ thống vệ sinh kém còn làm trầm trọng hơn tình trạng bất bình đẳng giới, khi nhiều khu vực có nhà vệ sinh chỉ dành riêng cho nam giới, khiến phụ nữ và trẻ em gái phải đối mặt với nguy cơ bị quấy rối hoặc tấn công khi đi vệ sinh ngoài trời vào ban đêm.

Để giải quyết tình trạng này, thủ tướng Ấn Độ Narendra Modi đã phát động chiến dịch đầy tham vọng Swachh Bharat (Ấn Độ sạch) vào năm 2014, để cải thiện vệ sinh và xóa bỏ tình trạng đại tiện ngoài trời tại Ấn Độ trong vòng 5 năm. Chương trình đã thúc đẩy việc xây dựng và sử dụng lâu dài cho tất cả các thành viên trong hộ gia đình, cũng như khởi xướng các dự án Quản lý chất thải rắn và lỏng (SLWM) tại nhiều ngôi làng của đất nước. Chương trình cũng tập trung vào can thiệp thay đổi hành vi, nhận thức của người dân có tính đến văn hóa, tập quán, và nhu cầu của địa phương.

Trong tuyên bố ngày 2 tháng 10 năm 2019, nhân kỷ niệm 150 năm ngày sinh của Gandhi, thủ tướng Ấn Độ Modi khẳng định không còn tình trạng đại tiện ngoài trời (ODF). « Trong 60 tháng, 600 triệu người đã được tiếp cận nhà vệ sinh, hơn 110 triệu nhà vệ sinh đã được xây dựng. »

Theo Bộ Nước và Vệ sinh Ấn Độ (Ministry of Drinking Water and Sanitation, 2019), trong 5 năm, 600 triệu người được tiếp cận nhà vệ sinh. Toàn bộ 36 bang và vùng lãnh thổ của Ấn Độ tuyên bố “không còn tình trạng đại tiện ngoài trời” (ODF – Open Defecation Free) vào năm 2019. Tỷ lệ tiếp cận nhà vệ sinh tăng từ 38% (2014) lên hơn 98% (2019). Tỷ lệ mắc bệnh liên quan đến vệ sinh, đặc biệt là tiêu chảy và bệnh đường ruột cũng giảm đáng kể.

Những nhà vệ sinh được xây dựng có thực sự được sử dụng ? 

Tuy nhiên, nhiều chuyên gia đặt câu hỏi về tính bền vững và hiệu quả thực tế của những con số này. Một số nghiên cứu chỉ ra rằng một bộ phận người dân vẫn tiếp tục đại tiện ngoài trời ngay cả khi khu vực của họ đã được công nhận là ODF. Nhà nghiên cứu về Ấn Độ Catherine Bros, giảng viên tại đại học Tours trả lời France Culture, cho biết :  

 Tác động của chương trình mà chính phủ Ấn Độ đưa ra, thường được đánh giá không lâu sau khi các nhà vệ sinh được xây dựng, và vội vàng đưa ra kết luận rằng chương trình này đã thành công. Nhưng trên thực tế, khi quay trở lại nghiệm thu nhiều năm sau đó, người ta có thể thấy rằng vấn đề đối với các nhà vệ sinh được xây dựng đó là bảo trì. Khi chính quyền hoan nghênh việc đã xây dựng được nhiều nhà vệ sinh, cấp nước cho nhiều ngôi làng, nhưng 7, 8 năm sau, khi quay trở lại, những nhà vệ sinh đó đã bị bỏ hoang, không ai dọn dẹp, đường ống thì vỡ hỏng, tắc nghẽn… Đó chính là mặt khuất của chương trình này ».

Tại sao những nhà vệ sinh lại không được sử dụng hay bảo trì ?

Vấn đề này còn nhiều nguyên nhân sâu sa. Theo nghiên cứu của Diane Coffey, nhà nhân khẩu học tại đại học Texas, chuyên nghiên cứu về tình trạng vệ sinh ở Ấn Độ, nguyên do đầu tiên là yếu tố văn hoá.

Tại nhiều khu vực nông thôn ở Ấn Độ, phân được coi là nguồn gây ô nhiễm chính. Đạo Hin Đu được nhiều người Ấn tin theo, đưa ra những khái niệm về sự thanh tịnh (shuddhata) và sự ô uế (ashuddhata). Việc để phân gần nhà, thậm chí ngay cả trong bể phốt, cũng bị coi là làm ô uế không gian sinh hoạt. Tín ngưỡng này khiến nhiều người muốn đi đại tiện ở ngoài trời, xa nhà, để giữ môi trường xung quanh trong sạch, thanh tịnh. Trong các ngôi nhà tại Ấn Độ thường có khu vực thờ cúng cho tổ tiên và các vị thần. Việc có nhà vệ sinh ở gần được coi là hành động báng bổ, thiếu tôn trọng thần linh.

Hệ thống phân cấp bậc xã hội vẫn nặng nề trong xã hội Ấn

Tại Ấn Độ, xã hội vẫn bị chia rẽ, phân cấp, dựa trên xuất thân và nghề nghiệp. Yếu tố này cũng có vai trò quan trọng trong nhận thức về vệ sinh và chăm sóc sức khỏe. Cụ thể, xã hội Ấn Độ được chia làm bốn đẳng cấp (Varnas) : Brahmanes - Các thầy tu, trí thức, người dạy học; Kshatriyas - Các chiến binh, nhà lãnh đạo; Vaishyas - Các thương nhân, thợ thủ công; Shudras - Những người lao động, phục vụ. Ngoài 4 nhóm này, là các Dalit (tiện dân), còn được gọi là những “Không thể chạm vào”, được giao những công việc bị coi là “ô uế”, bao gồm công việc dọn dẹp nhà vệ sinh và xử lý chất thải con người.

Mặc dù Hiến Pháp Ấn Độ năm 1950, đã huỷ bỏ việc phân tầng giai cấp, nhưng những người Dalit, vẫn tiếp tục bị phân biệt đối xử, coi là những người dưới đáy xã hội.

Trong tâm thức của nhiều người Ấn, việc lắp đặt nhà vệ sinh ở trong nhà có nghĩa là cần phải dọn dẹp, và công việc này bị coi là việc hạ đi phẩm giá của những người thuộc tầng lớp cao hơn. Nhiều người từ chối sử dụng nhà vệ sinh, để tránh bị gắn với hình ảnh người Dalit và những người dọn dẹp vệ sinh.

Các nhà nghiên cứu cũng nêu ra những thói quen đã hình thành từ nhiều thế hệ. Một số người thích đi đại tiện ngoài trời vì thói quen lâu đời và cảm giác thoải mái. Nhiều người không muốn đi đại tiện trong một không gian hẹp, đặc biệt là đối với những người lớn lên với thói quen đó, thì đi đại tiện ở ngoài tự nhiên “thoáng gió”, không có mùi hôi, thường được coi là ưu điểm so với nhà vệ sinh kín.

Chính phủ Ấn Độ đã chi khoảng 28 tỷ đô la cho chương trình Ấn Độ Sạch từ hơn chục năm qua, nhưng Marie-Hélène Zerah chuyên gia về Ấn Độ tại đại học Paris-Cité, trả lời đài phát thanh Pháp, giải thích thêm về những bất cập của chương trình này :

« Có những nhà vệ sinh được xây dựng, nhưng lại được sử dụng cho mục đích khác, ví dụ như trở thành nơi chứa đồ. Những gia đình nhận được hỗ trợ tài chính để xây dựng nhà vệ sinh, nhưng lại xây một gian khác và tiếp tục hành vi đại tiện ở ngoài trời như truyền thống. Đó mà vấn đề đầu tiên. Thêm vào đó và tình trạng phân biệt đối xử đối với các gia cấp xã hội vẫn duy trì. Một số nhóm người không được phép sử dụng nhà vệ sinh công cộng, ngay cả trong thành phố. Vấn đề thứ ba là việc đông dân, ngay cả trong những ngôi làng, nên khó có thể xây dựng nhà vệ sinh ở khắp mọi nơi. Thêm vào đó, chính phủ đã chi rất nhiều vào đầu tư xây dựng hạ tầng, nhưng những công trình đó lại không đảm bảo chất lượng. Vấn đề quan trọng để thay đổi nhận thức về văn hóa xã hội, thì lại không được chú trọng. »  

Nhiều nghiên cứu, trong đó có học giả Anisha Gupta, đã chỉ ra tình trạng thiếu nhận thức về lợi ích sức khỏe của việc sử dụng nhà vệ sinh. Một số người không biết về mối liên hệ giữa việc đại tiện ngoài trời và sự lây lan các bệnh lây truyền qua đường nước như tiêu chảy hoặc dịch tả. Một số khác thậm chí còn cho rằng có nhà xí sẽ tạo ra khí ga độc hại, gây bệnh. Và các chương trình tuyên truyền thúc đẩy việc sử dụng nhà vệ sinh lại không đề cập đến yếu tố tín ngưỡng văn hóa.

Với hơn 10 năm nghiên cứu về vấn đề vệ sinh ở Ấn Độ, nhà nghiên cứu Anisha Gupta trả lời RFI Tiếng Việt bày tỏ quan ngại : “Hiện đã là năm 2025, trong khi chính phủ Ấn Độ đã thông báo chấm dứt tình trạng vệ sinh ngoài trời. Chương trình làm sạch Ấn Độ  nói trên đã chấm dứt, và không còn các hoạt động xây dựng nhà vệ sinh hoặc tuyên truyền phổ biến kiến thức. Do đó tôi e sợ rằng những nhà vệ sinh do chính phủ xây dựng sẽ sớm xuống cấp, không được bảo trì, hoặc không được sử dụng và tình trạng đi vệ sinh ngoài trời vẫn tiếp diễn. Chúng tôi hiện không có nhiều dữ liệu về vấn đề này, nên khó có thể biết chuyện gì đang xảy ra”.

Trong nghiên cứu của mình, Anisha Gupta kết luận rằng sự thay đổi hành vi không thể áp đặt bằng biện pháp kỹ thuật hay tuyên truyền ngắn hạn, mà cần chuyển đổi nhận thức sâu về “sạch sẽ” trong khuôn khổ tôn giáo và đẳng cấp. Chỉ khi đó, các chương trình vệ sinh mới đạt được tính bền vững thực sự.